“Türk Silahlı Kuvvetleri ve Genel Maksat Helikopterleri” yazı dizimize, ikinci bölümü ile devam ediyoruz. İlk bölüm için buraya tıklayabilirsiniz.
Genel Maksat Helikopteri Üretim Projesi Başlıyor
Milli Savunma Bakanlığı tarafından 80’li yıllarda yapılan çalışmada silahlı helikopter dahil küçük, orta ve büyük tip helikopter olmak üzere ihtiyacımız 720 adet olarak belirlenmiş ve başlangıçta 3 tip helikopteri de üretebilen firma/firmalar araştırılmıştır. Burada amaç farklı tip helikopterlerin tek firma ile iş birliği içinde Türkiye’de kurulacak bir ortaklık şirketi ile tedarik edilmesidir. Kurulan komisyon çalışmalarında böyle tek firma olabilecek adaylar; Amerikan Beli, MDHC Mc. Donnell Douglas Helicopter Company, Sikorsky, Avrupa’da Aerospatiale MBB, Agusta, Westland olarak bulunmuştur.
Anlaşma olması halinde Helikopterlerin imalat yeri olarak önceleri Kara Kuvvetleri’nin 901. Uçak Ana Depo ve Fabrikası düşünülmüş ise de bu kuruluşun ana görevinin bakım onarım olması bu fikirden vazgeçilmesine neden olmakla beraber o tarihlerde Türk-Amerikan Savunma Sanayii’nde iş birliği çerçevesinde, Amerikan Yabancı Askeri Satışlar (FMS) kredisinden desteklenen 60 helikopterden ibaret bir montaj ve imalat programı yürütülmüştür.
O zamanki adıyla SAGEB (Savunma Sanayii Geliştirme ve Destekleme Başkanlığı) Ağustos 1987’de çeşitli helikopter üreticisi firmalarla temasa geçerek TAI’de üretimi planlanan 252’si genel maksat olmak üzere farklı tiplerde 700 helikopter için (SIKORSKY, BELL, MBB, AEROSPATIALE) kendilerine bir soru formu ile tekliflerini vermeleri için çağrıda bulunmuştur.
Savunma Sanayi Müsteşarlığı (SSM), 16.08.1989 tarihinde Aerospatiale Helicopter Division, Agusta S.P.A., Bell Helicopter Textron Ine., M.B.B. GmbH, Sikorsky Aircraft ve Westland Helicopters LTD. şirketlerine en az 200 adet orta boy (12 kişilik) genel maksat helikopterinin Türkiye’de imalatı, offsetler ve 3’üncü ülkelere satış hakkı da içerecek şekilde teklif istemi göndermiş ve cevap veren firmalar için 1990 yılı içinde tanıtım takvimi belirlenmiştir. Tabloda ayrıca Savunma Sanayi Müsteşarlığı’nın 1988 yılı içerisinde helikopter imalatçılarına gönderdiği ilk davet mektubunda 2000 yılına kadar alınabilecek helikopterlerin tipi ve adedi gösterilmiştir.
Tabloda belirtilen genel maksat helikopterlerinin 10 adedi hazır alım olarak yapılacaktı. 1988 yılında karar aşamasına gelen bu ihtiyacın 6 adedi için S-70A Black Hawk (UH-60) seçildi ve bu helikopterler 1989 yılı başında Jandarma Genel Komutanlığına teslim edildi.
200 adet Genel Maksat Helikopteri üretimi projesi için teklif veren firmalar 15 Temmuz-15 Ağustos 1990 tarihlerinde Doğu Anadolu’da gerçekleştirilen 5’er günlük programlarla helikopterlerinin yeteneklerini gösterdiler. Testler genelde, Türkiye’nin coğrafi yapısı açısından çok önemli olan yüksek irtifa ve yüksek sıcaklık (Hot & High) uçuş performanslarını değerlendirirken, aynı zamanda da tek ve çift motor ile uçuş kabiliyeti (ileri, yana ve geriye doğru, yükselme, sabit irtifa, tek motorla iniş vb.), manevra kabiliyeti, görev özellikli uçuş kabiliyeti, gece uçuş kabiliyeti, birlik nakil kabiliyeti (iniş/biniş kolaylığı, atışlar, uzun menzilli uçuş vb.), ambulans amaçlı (medevac) kullanım kabiliyeti, arama kurtarma (SAR) kabiliyeti ve sahra bakım/onarım kolaylığı (paller, tekmotor ve dişli kutusu söküp takma) gibi kullanım ihtiyacına yönelik önemli performans özelliklerini değerlendirmeye yönelik olarak yapıldı.
Savunma Sanayi Müsteşarlığı Eylül 1992’de verdiği kararında genel maksat helikopteri alımı/üretimi için Sikorsky Aircraft üretimi Black Hawk helikopterini seçmiştir. Belirlenen ihtiyaç miktarlarına göre 3 taburlu 1 alayın havadan taşınması düşünülürken sözleşme görüşmeleri 25 hazır alım 50 ortak üretim olacak şekilde 75 helikopter için yürütülmeye başlanmıştır. Bu durumda 75 piyade mangası veya yaklaşık 1 taburun taşınmasına yetecektir (Black Hawk’lar ABD Kara Kuvvetleri’nin 1 piyade mangasını taşımak üzere şekillendirilmiştir-ABD Kara Kuvvetleri Dergisi Aralık 91 sayısı). Ayrıca Black Hawk’lar Türkiye’deki ihaleye koltuk sayısı arttırılarak 20 kişiyi taşıyacak hale getirilerek katılmıştır. Görüşmeler neticesinde 08.12.1992 tarihinde 45 S70A-28 model helikopter hazır alım (32 adedi Jandarma) 50 ortak üretim olacak şekilde 1.1 milyar USD’lik anlaşma imzalanmıştır. Anlaşma ilave 55 adet helikopterin daha üretimini içeren bir opsiyon da içermektedir. Acil ihtiyaç olarak tanımlanan helikopter tedariki yaklaşık 5 senede tamamlanmıştır.
Savunma Sanayi Müsteşarı Vahit Erdem’in proje ile ilgili açıklaması “Kontratın 45 helikopterlik ilk bölümünün toplam tutarı 435 milyon dolardır. Ancak, helikopter konfigürasyonunda meydana gelebilecek değişikliklerin ve helikopter için tedarik edilecek özel görev teçhizatı listelerinin Genelkurmay Başkanlığı’nca belirlenmesini ve yedek parça ve yer destek teçhizatı listelerinde ihtiyaç duyulacak ayarlamaların yapılmasını takiben kontrat bedelinin 500 milyon dolar seviyesine yükselmesi beklenmektedir.
50 helikopterin Türkiye’de ortak üretimini öngören ikinci bölüm kontrat bedeli ise 497 milyon dolardır. Bu bölümün yürürlüğe girmesi öncesinde helikopter konfigürasyonunda yapılacak değişiklikler ve helikoptere ait özel görev teçhizatı listelerinin belirlenmesini takiben ortak üretim toplam bedelinin 610 milyon dolara ulaşması beklenmektedir.
Doğrudan alımı yapılacak 45 helikopterin Türk Silahlı Kuvvetleri’ne teslimatı, kontratın ilk bölümünün yürürlüğe girişini takip eden 9 ay içerisinde tamamlanacaktır. Türkiye’de ortak üretimi gerçekleştirilecek 50 adet helikopterin teslimatı ise, kontratın ikinci bölümünün yürürlüğe girmesini takip eden 5 yıl içinde tamamlanacaktır.
Bu arada, doğrudan alım yoluyla tedarik edilecek 45 Black Hawk’ın ilk 5 adeti Jandarma Genel Komutanlığı’nın acil ihtiyaçlarının karşılanmasını teminen yapılan “Ek Anlaşma” çerçevesinde 1992 Aralık ayının son haftasında Türkiye’ye getirilmiş ve 31 Aralık 1992 tarihinde, yani ana kontratın imzalanmasından 21 gün sonra Jandarma Genel Komutanlığı’na teslim edilmiştir.” şeklindedir.
45 helikopterin teslimatı 1994 yılı içinde tamamlanmış ve toplamda 51 Black Hawk helikopteri teslim edilmiştir.
1993 yılında helikopter ihtiyacına yönelik sürpriz bir gelişme yaşandı ve 28.02.1993 tarihli Savunma Sanayi İcra Komitesi kararı ile Eurocopter üretimi 20 adet AS-532 UL Mk1 Cougar nakliye helikopteri alımına karar verilmiş ve Eylül 1993’de sözleşme imzalanmış ve 1995 yılında teslimatlar başlamıştır.
1995 yılına geldiğimizde 55 adetlik opsiyon da kesinleştirilip 105 adetlik ortak üretime karar verilmiş olsa da finansman sıkıntısı nedeniyle ortak üretim aşamasına geçilememiştir.
Bununla beraber SSİK’in 95/4 sayılı kararı ile HvKK’nın 14 adet Arama-Kurtarma (SAR) ve 6 adet Muharebe Arama-Kurtarma (CSAR) helikopteri ihtiyacı ile KKK’nın 10 adet genel maksat helikopteri ihtiyacını da kapsayacak şekilde 30 adet AS 532 Cougar helikopteri için Eurocopter ile görüşmeler başlatılmıştır. HvKK’nın SAR helikopteri ihtiyacı esasında, Sikorsky ile imzalanan genel maksat helikopteri kontratının ortak üretim bölümünde 10 adet olarak yer almaktaydı. Ancak ortak üretim sürecinin başlatılamaması, kullanıcının ihtiyacı (UH-1H helikopterleri kullanılıyordu) nedeniyle tercih AS-532 UL Mk1+ Cougar olarak yapılmıştır. Söz konusu müzakereler, üretimden kalkmak üzere olan Cougar Mk1 yerine her türlü yenilikle donatılmış daha güçlü Cougar Mk ll üzerine yoğunlaşmaya başladıysa da, gerek zaten çok artan maliyetlerin daha da artacağı ve müzakerelerin yeniden başlayarak 1997 sonuna sarkacağı gerçeği ile kokpite yönelik bazı Mk ll özellikleri ile donatılmış AS 532 UL Mk1 Cougar üzerinde yaklaşık 430 milyon USD’lik bir anlaşma sağlanmıştır.
KKK için tedarik edilen ilk 20 adet helikopterin 252 milyon USD tutan kontratı kapsamındaki 24 milyon USD’i bulan iki yıllık yedek parça ve lojistik paketi (başlangıç sarf malzemeleri/initial provisioning) hariç tutulduğunda, birim fiyat 11.4 milyon USD olmaktadır. 30 adetlik yeni pakette ise birim fiyatlar 14.5 milyon dolar mertebesindedir. Yurtiçi nihai montaj ve parça üretiminin ek bir maliyet getirmemesi doğrultusunda özel bir çaba sarfedildiği göz önünde bulundurulursa, aradaki fiyat farkının, yeni konfigürasyonun Mk1+ seviyesine yükseltilmesinden doğduğu açıkça ortaya çıkmaktadır. Kaldı ki, projenin Türkiye’ye nihai maliyeti 550 milyon dolan bulacaktır. Çünkü, 30 adet helikopterle ilgili 2 yıllık başlangıç sarf malzemeleri ve lojistik paketi, eğitim ve Depo Seviyesi Bakım (OSB) kabiliyeti ile GFE tabir edilen kullanıcı tarafından sağlanacak malzeme bu fiyata dahil edilmemiştir.
GFE malzemeler kapsamında yurtiçinden sağlanacak kalemler arasında başta Aselsan’ın Texas lnstruments Iisansı ile imal edeceği FLIR, Tadiran lisansı ile imalatına başladığı PLS (personel yer tespit sistemi) ile daha önceden Magnavox lisansı ile teslimatlarına başladığı VHF Have Quick ll hava-yer haberleşme sistemi ile Netaş’ın Hazeltine lisansı ile teslimatlarına başladığı APX 100 IFF (Dost-Düşman Tanıma) sistemi sayılabilir. Bunlara ilaveten Aselsan, platformların radar ikaz alıcılarını (RWR) da sağlayacak. Bunlara ilaveten yurtdışından sağlanacak GFE teçhizat arasında 12,7mm kapı monteli MT ile pod monteli 20mm top ve 2.75″ (70mm) roketler sayılabilir.
Şubat 1997’de imzalanan anlaşma gereğince helikopterlerin parça imalatı, nihai montajı ve uçuş testleri TAI tarafından gerçekleştirilmiştir. Bir adet SAR helikopteri ile bir adet CSAR helikopteri Fransa’da Eurocopter tarafından imal edilerek teslim edilirken, geriye kalan 28 helikopter TAI’den 1999-2002 yılları arasında teslim edilmiştir.
Black Hawk helikopterlerinin ortak üretim aşamasının başlaması beklenirken Milli Savunma Bakanlığı, Bakanlar Kurulunun 15.09.1998 tarihli kararı doğrultusunda hazırlanan 50 adet UH-60 için tek kaynak Teklife Çağrı (RfP) dosyasını Ekim ayı sonunda Sikorsky Aircraft yetkililerine teslim etti. Kasım ayı içinde Teklifin verilmesini gerektiren bu çağrı 50 adet helikopterin erken teslimatını şart koşmaktaydı (Hatırlanacağı üzere Sikorsky 45 adetlik ilk kontratı bir yıl içinde teslim etmişti). 5 adedinin özel konfigürasyonlu Arama-Kurtarma (SAR) tipinde olması istenen pakette ayrıca Aselsan’ın AselFLIR ile Netaş’ın IFF çözümlerinin standart olarak entegre edilmesi gereği vurgulanmıştır. Opsiyon olarak glass-cockpit (sayısal kokpit) özelliklerinin de belirtilmesi de istenmiştir.
Hızlandırılmış kontrat müzakereleri sonucunda 03.02.1999’da 561.4 milyon USD değerindeki anlaşma imzalanmıştır. 1999-2000 yılları arasında teslimi yapılan helikopterler için anlaşma gereğince ilk aşamada Sikorsky’nin ABD Ordusu için mevcut üretim hattından 20 adet S70A-28 Black Hawk helikopteri teslim edilmiştir. Kalan 30 helikopter ise “D” modeli olarak sayısal kokpitli olarak teslim edilmiş ve ilk teslim edilen 20 helikopter de “D” modeline yükseltilmiştir.
2000’lere gelirken 80’li yıllarda 325 olarak belirlenen 90’lı yıllarda 200 adet ortak üretim modeli ile devam edilmek istenip acil ihtiyaç gerekçesi ile AS-532 UL Cougar ve MI-17 helikopterleri hariç hazır alım 6+45+50 olmak üzere 101 Black Hawk sahibi olurken diğer taraftan 200 helikopterlik bir üretimi müzakere etmenin getireceği birim fiyat avantajı yanında sağlayacağı teknolojik ve altyapı kazanımları da kaybedildi.
Kaynak: A. Emre SİFOĞLU/SavunmaSanayiST
