Yazı diziminiz üçüncü ve son bölümünde, halen geliştirme ve test süreci devam eden 109 adet T-70 Kara Şahin helikopterinin tarihsel sürecini çok teknik detaylara girmeden anlatmaya çalıştım. Yazının birinci bölümü için buraya ikinci bölümü için buraya tıklayabilirsiniz.
Okuduktan sonra sizlerin de göreceği üzere projenin başlangıcı ile bugün gelinen nokta arasında geçen süre yaklaşık 15 yıldır ve teslimatlar planlandığı şekilde devam ederse, proje 2026 yılında tamamlanacaktır. Proje süresi içerisinde sürekli değişen talepler projenin uzamasına yol açmakla beraber belki daha uzun vadede teknoloji ve tecrübe anlamında kazançlar sağladı olarak olumlu düşünebiliriz. Keyifli okumalar.
“TSK Helikopter Projesi” adıyla 19 Ocak 2005 tarihli SSIK kararı gereği proje kapsamında, Kara, Hava ve Deniz Kuvvetleri Komutanlığı ihtiyacı olan toplam 32 adet Genel Maksat ve Muharebe Arama/Kurtarma helikopterinin, maliyet etkin olmak kaydıyla azami yerli katkı sağlanarak uluslararası ihale yolu ile tedarikinin gerçekleştirilmesi hedeflenmiştir. Geçecek yıllar içinde evrim geçirecek olan projenin başlangıcında ihtiyaç miktarları Kara Kuvvetleri Komutanlığı (K.K.K.lığı) için 20 adet ve Deniz Kuvvetleri Komutanlığı (Dz.K.K.lığı) için 6 adet orta sınıf genel maksat helikopteri ile Hava Kuvvetleri Komutanlığı (Hv.K.K.lığı) için 6 adet muharebe arama kurtarma (CSAR) helikopteri olarak belirlenmişti.
Ancak tedarik edilecek platform sayısı, Orman Genel Müdürlüğü’nün yangın söndürme helikopteri ihtiyacının da 22.06.2005 tarihli SSİK kararı ile projeye dahil edilmesi sonucunda 52’ye ulaşmıştır.
Savunma Sanayii Başkanlığı (SSB), proje ile ilgili olarak 15.02.2005 tarihinde bir Bilgi İstek Dokümanı (BİD/ RFL) yayımlamış ve cevaplar 04.04.2005 günü alınmıştır. Elde edilen bilgiler ışığında hazırlanan Teklife Çağrı Dokümanı (TÇD) ise 04.07.2005 tarihinde yayımlamış ve ilgili firmalardan tekliflerini 05.12.2005 tarihine kadar kendilerine ulaştırmalarını istemiştir. Ancak, tekliflerin teslim tarihi ilk olarak 15 Mart’a ardından 15 Haziran tarihine ve son olarak 15.09.2006 tarihine uzatılmıştır. Genelkurmay Başkanlığı Elektronik Sistemler (GES) Komutanlığı’nın ihtiyacı olan 2 adet helikopterin de pakete dahil edilmesi ile helikopter sayısı 54’e ulaşmıştır.
TÇD almak üzere SSB’ye başvuruda bulunan uluslararası firmalar şunlardır;
- AgustaWesdand (AB149)
- Eurocopter (EC725 ve NH90)
- Kamov (Ka-62)
- NH Industries (NH90, Eurocopter ve Agusta)
- RosoboronExport (Mi-17)
- Sikorsky (S-70)
- Ulan-Ude (Mi-8) ve
- Erickson Air-Crane (Sikorky CH-54A helikopteri üzerine şekillendirilen S-64E yangınla mücadele helikopteri)
Tedarik edilecek helikopterde istenilenler arasında;
- Aviyonik Sistem Entegrasyonu çalışmasının yerli sanayi tarafından yapılması, belirlenecek yapısal parça ve ekipmanların yerli sanayi tarafından üretilmesi ve tedarik edilecek helikopterlerde milli imkanlarla üretilen özgün avionik cihazların (MFD, telsiz, INS/ GPS, FLIR, IFF gibi) ve EH sisteminin kullanılması
- KKK’nin genel maksat helikopteri 2 pilot ve 1 teknisyenden oluşan uçuş mürettebatına ek olarak toplam 18 asker taşıyabilmeli.
- DzKK’nin genel maksat helikopteri AK rolünde uçuş mürettebatı ve dalgıç, tıbbi destek rolünde ise uçuş mürettebatı ve doktor taşıyabilmeli.
- HvKK’nin MAK helikopteri MAK rolünde uçuş mürettebatına ilave olarak 2 veya 7, SAR rolünde ise 2 dalgıç ve 1 doktor taşıyabilmeli.
- OGM’nin yangın söndürme helikopteri uçuş mürettebatına ilave olarak 15 personeli taşıyabilmeli, yangın söndürme amaçlı olarak 5.000lb kapasiteli ve pilot tarafından manuel veya otomatik olarak kontrol edilebilen bir kova sistemine sahip olmalı ve OGM helikopterlerinden 4’ü VIP görevlere uygun olarak rahat koltuk tasarımına sahip olmalı.
- Uçuş mürettebatının koltukları kaza kırma dayanıklı olmalı ve helikopterler tekerlekli iniş sistemine sahip olmalı.
- KKK, DzKK ve HvKK helikopterlerinin yakıt tankları 12.7mm mühimmata kadar kendisini onarabilir yapıda olmalı.
- HvKK platformlarından 3’ü ile DzKK platformlarının tümünün acil durum suya iniş sistemi kiti olmalı, KKK helikopterleri ise acil durum suya iniş sistemi kirlerinin entegrasyonu için ön hazırlıkları olmalı.
- Helikopterler iki adet ASELSAN ürünü LN-1OOG INS/GPS sistemi, 2 adet CDU-000 cihazı ve MFD-268 MFD’lere sahip olmalı. KKK helikopterlerinde en az 4 adet MFD bulunmalı.
- Helikopterler STM ürünü sayısal harita sistemine sahip olmalı ve HvKK helikopterlerinin sayısal haritaları uçuşa katılan diğer HvKK helikopterlerini de haritada gösterebilmeli.
- HvKK ve DzKK helikopterleri AselFLIR (lazer mesafe bulucu, IR kamera, gündüz kamera ve sayısal video kayıt kabiliyetli) cihazı ile donatılmış olmalı. KKK helikopterleri ise AselFLIR entegrasyonu için gerekli ön hazırlıklara sahip olmalı.
- HvKK ve DzKK helikopterleri 2 adet pencereye monteli 7.62mm silahla donatılmalı (DzKK için M-60 ve HvKK için 6 namlulu M-134 minigun) ayrıca HvKK helikopterleri envanterdeki 20mm GIAT CN MIT 20 M621 topu için ön hazırlıklara sahip olmalı.
- HvKK helikopterleri Link 16 sistemi ve veri transferi için UHF SATCOM’a sahip olmalı ve havada yakıt ikmali yapabilmeli.
Ayrıca, KKK, DzKK ve HvKK helikopterleri HEWS Projesi altında Aselsan/Mikes ürünü AAR-60 MWS, Özışık CMDS, RWR, RFJ, SCPU ve LWR alt sistemlerinden oluşan özgün bir EH öz savunma sistemi ile donatılacaklardır.
İhtiyaca yönelik olarak tek bir helikopter tipinin tedarik edileceği projede 15.09.2006 tarihinde;
- Agusta Westland (AW149 ve NH90),
- Eurocopter (EC725 ve NH90),
- NH Industries (NH90)
- Sikorsky (S-70 BlackHawk International) firmalarından teklif alınmıştır.
2007 yılı içinde tedarik edilmesi planlanan helikopterlerin 54’ünden; 20 adet KKK, 6 adet HvKK, 6 adet DzKK, 20 adet OGM, 2 adet Genelkurmay GES Komutanlığı, 30 adet JGnK ve 6 adet ÖzKK olacak şekilde toplam 90 adede çıkarılması gündeme gelmiş ve ihalenin iptali değerlendirilmeye başlanmıştır.
Yapılan ilk değerlendirmelerde Sikorsky firmasının teklif ettiği BlackHawk International helikopteri en yeni model olan UH-60M üzerine değil UH-60L üzerine şekillendirilmiş olup gerek teknoloji, gerekse performans bakımından halen ABD Kara Kuvvetleri’ne teslim edilmekte olan UH-60M helikopterinin oldukça gerisinde kalmakla beraber BlackHawk International gerek birim maliyet, gerekse yerli katkı opsiyonları açısından UH-60M’den daha uygun bir teklif olduğu görülmüştür. Sikorsky’nin değerlendirmedeki en ciddi rakibi ise Agusta Westland ürünü AW149 helikopteridir. Ancak kullanıcının envantere 4. tip bir platformun girmesine sıcak bakmaması ve ortada henüz uçar bir platformun bulunmaması nedeniyle AW-149 helikopterinin şansı azdı.
05.12.2007 tarihli SSİK kararı ile Genel Maksat Helikopter Projesi (TSK 52+2) iptal edilerek SSB’nin uzun vadeli iş birliğine dayalı bir üretim modeli çerçevesinde Sikorsky ve Agusta Westland firmalarıyla JGnK için tanımlanan ihtiyaç da projeye dahil edilerek (69 adedi Kuvvet Komutanlıkları ve 15 adedi JGnK için) toplam 84 adet helikopter (+15 helikopter JGnK için opsiyon) tedariki için müzakerelere başlaması kararlaştırıldı.
2008 yılı sonu itibariyle Sikorsky ve AW’ın yarıştığı proje tekrar değişikliğe uğramıştır. DzKK için tanımlanan 6 adetlik genel maksat helikopteri deniz şartlarına uyumlu yapıya (marinised) sahip olarak üretim hattında farklılaşmaya yol açacağı için diğer helikopterlerden ayrı olarak değerlendirilmeye alınmıştır. Dolayısıyla ihtiyaç 78+6 şeklinde ifade edilmekte iken tedarik edilecek helikopter adedine, Emniyet Genel Müdürlüğü’nün 20 ve Sahil Güvenlik Komutanlığı’nın 11 adetlik ihtiyaçlarının da bu pakete ilavesi ile toplam ihtiyaç 115 adede çıkmıştır. SGK platformlarının da denize uyumlu olarak değerlendirilmesi halinde, imalat açısından rakam ise 98 + (6+11) olacaktı.
2009 yılına geldiğimizde 19.01.2005 tarihli SSİK kararıyla başlatılan projede geçen süre zarfında helikopter adedi; KKK 20, HvKK 6, DzKK 6, SGK 6, OGM 20, GES 2, JGnK 30, EGM 20 ve ÖzKK 11 olmak üzere toplam 121 adede [109+12] çıkmış, Deniz ve Sahil Güvenlik Komutanlıklarının helikopterleri deniz şartlarına uyumlu [marinised] gövde yapısına sahip olacağından bu helikopterlere ait gövdelerin yurtdışından hazır olarak tedarik edilecek şekilde firmalarla Ocak-Şubat 2009 döneminde görüşmeler yapılmıştır. Yapılan görüşmelerde SSB, her iki firma ile yürüttüğü görüşmelerde elini güçlendirmek ve Türk Savunma Sanayi için daha fazla yerli katkı ve iş payı almak için helikopter ihtiyacını 98 adetlik yeni bir opsiyon ile 109+12 (hazır alım)+98 olmak üzere 219 adede çıkarmıştır.
Sikorsky Aircraft’ın teklifi T-70 (S-70i) helikopteri, ABD’nin FADEC teknolojisinin transferine sıcak bakmaması üzerine T700-GE-701D(-) motorları ile güçlendirileceklerdi. 701D gövdesi ve 701C motorunun kontrollerine sahip olan bu motor 701D motoruna kıyasla %5 daha az güç sunsa da daha uzun bir kullanım ömrüne sahip olacaktı.
İlk uçuşunu 13.11.2009’da yapan AW tarafından önerilen T149 helikopteri, AW149 temel alınarak geliştirilecekti. Helikopterler her birisi 2.000shp gücünde 2adet GE ürünü CT7-2E1 motoru ile donatılacaktı.
Her ikisi de GE ürünü bu motorların yurtiçi üretimi ve montajı TEI tesislerinde gerçekleştirilecekti. Pazarlıklar sonucunda TEI motorları %50’nin üzerinde bir yerli katkı ile üretme ve komple overholünü yapma hakkına kavuşmuştur. TEI söz konusu motorlar için parça üretimi, montaj, test ve bakım ve onarım faaliyetlerini sadece yurtiçi ihtiyaçlar için değil 3. ülkeler için de gerçekleştirebilecektir.
19.01.2005 tarihli Savunma Sanayi İcra Komitesi kararı ile başlatılan ve zaman içinde helikopter sayısı 32’den 109+12+98 olmak üzere toplam 219 adede ulaşan Türk Genel Maksat Helikopteri (TGMH) Projesi’nde üç ertelemenin ardından nihai karar 21.04.2011 günü gerçekleştirilen SSİK toplantısında, toplam bedeli lojistik kalemleri ve depo seviyesi yatırımları dahil 10 yıllık proje süresince sabit fiyatla 3.5 Milyar USD mertebesinde olan projede (ilk alınan teklifler 4,5 milyar USD’nin üzerindeydi) TUSAŞ, ABD’de yerleşik Sikorsky Aircraft firması ile birlikte Türkiye’ye özgü geliştirmelerle tasarımı tamamlanacak ve 10 ton sınıfında, 18 asker taşıyabilen, modern teçhizatla donatılmış 109 adet helikopter üretileceği açıklandı. Ayrıca anlaşmada Sikorsky Aircraft’ın TGMH Projesi altında Türkiye’nin 300 adede kadar sipariş edeceği helikopter sayısı kadar helikopteri 3ncü ülkelere satmak üzere Türkiye’deki üretim hattından alma taahhüdü bulunmaktadır.
2005 yılında başlayan projede 2011 yılında açıklanan karar üzerine sözleşme imzası için devam eden görüşmeler, yaklaşık 3 yıl sonra sonuçlandı ve Türk Genel Maksat Helikopter Programı (TGMHP) ihalesi kapsamında; ilki 2019 yılında teslim edilmesi beklenen 109 T-70 helikopterinin TAI tesislerinde üretilerek teslim edilmesine, mal ve hizmetleri (yedek parça, yer destek teçhizatı, teknik dokümantasyon, hizmetler) ve Depo Seviyesi Bakım (DSB) kabiliyetinin (DSB yedekleri, DSB yer destek teçhizatı ve DSB teknik dokümantasyonu) kazandırılmasına yönelik sözleşme 21.02.2014’te imzalandı.
Sikorsky verilerine göre, T700-TEI-7001D motoru kullanacak T-70 standart yakıt ile 1.820m yükseklikte ve 3o°C hava sıcaklığında 15 tam donanımlı asker ile yaklaşık 200km harekat yarıçapına sahip olacak ve gerektiğinde 100km yarıçapındaki bir görev bölgesinde 1.5 saat havada kalabilecek.
MAK/AK görevinde T-70, 35°C sıcaklıkta deniz seviyesinde ikili dahili ek yakıt depoları sayesinde 370km yarıçapındaki bir alanda 4 sivil kazazedenin veya 1 askeri pilotun kurtarılması görevini icra edebilecek. MAK rolünde Helikopter Nexter ürünü iki 20mm çapında top ile 7.62 çapında altı-namlulu iki M134 Minigun ile silahlandırılabilecek.
Proje kapsamında Sikorsky firmasın TUSAŞ ve yerli alt yüklenici firmalar arasında tüm ABD ihracat lisansları tamamlanmış ve sözleşmenin imzalanmasının üzerinden 28 ay geçtikten sonra 07.06.2016 tarihinde tahmini %67’lik yerlilik oranıyla 2021-2026 yılları arasında 109 helikopterin teslimi planlanan sözleşme yürürlüğe girmiştir.
TUSAŞ tarafından üretilen ilk T-70 helikopteri, 2020 yılı içerisinde ilk kez rotor çalıştırmıştır. Helikopterlerin teslimatlarının, 2021 yılında başlaması planlanmaktadır.
Kaynak:A. Emre SİFOĞLU/SavunmaSanayiST
